مقدمه هرس درختان زیتون :

زیتون ، از زمان های بسیار دور در ایران وجود داشته و دانشمندان درخت زیتون را متعلق به دوران سوم زمین شناسی می دانند و آخرین اکتشافات باستان شناسی نشان می دهد که کاشت و پرورش زیتون از ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح مرسوم بوده ، مبدأ و مرکز پیدایش درخت زیتون را عده ای از محققان زاگرس ایران و برخی سوریه و فلسطین و آسیای صغیر می دانند که بعدها به یونان و ایتالیا و اسپانیا و در قرن شانزدهم به آمریکا و در قرن بیستم به چین راه یافته است.
اسناد و مدارک بدست آمده نشان می دهد که زیتون در زمان هخامنشیان و ساسانیان در ایران رواج داشته است و جزو درختان قدیمی در استان های کرمان ، لرستان و تک درختان قدیمی کهنسال زیتون در گرگان ، مازندران ، کرمانشاه ، هرمزگان و نقاط متعدد دیگر نشان دهنده پیشینه زیتون کاری در ایران است.

مشخصات گیاه شناسی زیتون :

زیتون درختی است همیشه سبز و از خانواده Oleaceae که این خانواده دارای ۲۳ جنس بوده و بیشتر آنها صنعتی و زمینی می باشند و از این میان تنها olea europeae و گونه sativa دارای میوه های خوراکی هستند .درختان این گونه ۲ تا ۲۰ متر ارتفاع داشته که گل های این درخت خوشه ای است و در هر خوشه ۵ تا ۳۰ گل به صورت دو جنسی وجود دارد . این درخت از ۶ سالگی به بار می نشیند و چند قرن عمر می کند.

هرس درختان زیتون

درخت زیتون در شرایط مناسب قرن ها ادامه حیات داده و محصول می دهد . برای بهره برداری و تولید محصول طی عمر طولانی آن باید مداوماً با مدیریت صحیح در باغ و توجه کافی ودقیق به رفع نیازها و احتیاجات کوشید .منظور از انجام هرس درختان زیتون به هیچ وجه هرس شدید و قطع شاخه ها نیست ، همچنان که برای دسترسی به محصول کافی تربیت درختان به شکل فانتزی و تزئینی مورد نظر نیست ، بلکه هرس فقط در زمان معین به مقدار مشخص که ضرورت دارد و چاره ای جز آن نیست انجام شود. بهترین هرس درختان زیتون ، هرس ملایم و همه ساله با بازدید تک تک درختان باغ و طراحی هرس مخصوص و مورد نیاز برای هر یک از درختان است . در نهایت رشد و نمو درخت به صورت طبیعی ادامه داشته فقط از نظر ارتفاع ، کنترل و به نحوی پرورش داده شود که برداشت با ماشین که از عملیات اجتناب ناپذیر در آینده است میسر بوده . ضمنا ً شاخه های خشک و مزاحم حذف شوند در این صورت هیچگاه به هرس شدید نیاز نخواهد بود .
برای تولید محصول بیشتر باید سایر عملیات زراعی مثل کود دادن ، آبیاری کافی ، مبارزه با آفات و امراض ، حذف علف های هرز و شخم بین فواصل ردیف های کاشت توجه کافی داشت و در تکمیل این عملیات هرس ملایم سالیانه نیز انجام شود .

صفات اختصاصی درختان زیتون

زیتون از درختان همیشه سبز است ، هرس این درخت ، با درختان خزان دار نظیر سیب ، گلابی ، هلو و … متفاوت است زیرا نتایج هرس این دو نوع درخت با هم متفاوت است .
در زیتون وقتی از قیچی باغبانی برای هرس استفاده می شود قسمتی از شاخه و برگ فعال و بارده نیز حذف خواهد شد . اگر به ناچار برای تغذیه کافی تعدادی از شاخه های بارده ، حذف تعداد دیگری از شاخه های بارآور نیاز باشد در حقیقت مقداری محصول فنا می شود پس نباید درخت زیتون را به حال خود رها کرد و زمانی طولانی به آن بی توجه شد تا ناگزیر برای حفظ مقداری محصول مقادیر دیگری را فدا کرد . برای جلوگیری از تلف شدن حتی مقدار اندکی محصول باید با دقت و مراقبت از روش های علمی و فنی مدیریت باغ استفاده نمود. کودهای شیمیایی و آلی ، آبیاری و سایر عملیات زراعی اقداماتی هستند که مفید خواهند بود و هدف را تامین می کنند . نتیجه اینکه هر چه هرس کمتر و ملایم تر باشد بهتر است ، فقط با توجه به اینکه میوه ها روی شاخه های سال دوم تشکیل می شوند هرس ملایم باید طوری طراحی شود که همه ساله تعداد کافی شاخه های جوان سال اول حفظ شده تا در سال بعد این شاخه ها بار آورده و محصول مورد نظر را تامین کنند .

رابطه هرس با فیزیولوژی درخت

هرس در سوخت و ساز ( متابولیسم ) درخت تغییرات عمده ای ایجاد می کند بنابراین شخص هرس کننده حداقل اطلاعات در مورد زندگی ( بیولوژی ) درخت داشته باشد که قسمتی از آنها ذیلا ً به طور اختصار گفته می شود:

۱- ایجاد تعادل غذایی: با کمک هرس می توان بین اندام های موجود در خاک ( ریشه ) که وظیفه جذب مواد معدنی را دارند با اندام های هوایی ( برگ ها و شاخه ها ) که وظیفه جذب کربن هوا و نهایتا ً سوخت و ساز و بالاخره تولید میوه را دارند تعادل ایجاد کرده تا محصول کافی برداشت شود.

۲- گرایش های ( فتوتروپیسم ): به علت تمایل و گرایش شاخه ها به سمت نور خورشید در بعضی موارد قرینه شدن شاخه ها به هم می خورد وظیفه هرس کننده اصلاح این پدیده و ایجاد شاخه های سالم و قوی و متعادل و قرینه است .

۳- رشد و نمو پاجوش ها : در درختان جوان بارده ، پاجوش ها مزاحم بوده و از مواد غذایی و رطوبت برای رشد و نمو و ایجاد اندام های چربی خود استفاده و در تغذیه کافی درخت و تولید میوه مانعی ایجاد می کنند . به این پاجوش ها نباید اجازه رشد و نمو داده شود و بلافاصله پس از ظاهر شدن قطع گردند.

در درختان سالمند و در حال نابودی کم بارده پاجوش ها مفید هستند . در این حال قوی ترین ، سالم ترین و مناسب ترین پاجوش ها را انتخاب ، نگهداری و بقیه حذف می شوند ، پس از رشد کافی تبدیل به درختان بارآوری می شوند که جایگزین درخت سالمند اصلی که قطع شده است می شوند.

۴- ارقام مختلف زیتون از نظر رشد شاخه ها متفاوت هستند ( رشد عمودی یا افشان ) برای هر واریته با در نظر گرفتن این خصوصیات هرس مناسب همان واریته باید انجام شود.

تأثیر هرس روی درخت

۱- بر اثر هرس ملایم و صحیح جوانه های در حال رشد باقی مانده ، شاخه های قوی تولید می کنند که قادر است بهتر و بیشتر مواد غذایی دریافت کنند.
۲- هرس موجب درشت تر شدن میوه ها می شود ( در ارقام کنسروی از ارزش اقتصادی قابل ملاحظه ای برخوردار است ) زیرا شیرده نباتی در تعداد کمتری میوه متمرکز می شود.
۳- با انجام هرس می توان نور کافی و هوای لازم ( تهویه ) را به کلیه شاخه و برگ های درخت رساند ، زیرا سایه از فعالیت کلروفیلی می کاهد ، در نتیجه تجمع و ذخیره مواد غذایی در اندام های درخت مختل می شود ، با انجام هرس مناسب شاخه های باقی مانده نور بیشتر دریافت کرده و در فعالیت های کلروفیلی انفرادی زیادتری انجام می دهند پس باید از حداکثر شاخه ها که قادر به دریافت حداکثر نور می باشند نگهداری شود.
۴- تعادل و قرینه سازی شاخه ها با انجام هرس میسر می گردد . هرس موجب می شود شاخه هایی که قبلا ً قادر به دریافت شیره نباتی کافی نبودند ، بعد از اجرای صحیح هرس با فشار و قدرت زیادتری از شیره نباتی استفاده کنند .
۵- شاخه های زخمی خشکیده که برای تکثیر و زندگی آفات محل مناسبی هستند با انجام هرس حذف می شوند.

انواع هرس:

الف – هرس شکل دادن نهال ( هرس فرم)

این نوع هرس در نهال های جوان انجام می شود ، هدف از آن حفظ و نگهداری ۳ تا ۵ شاخه اصلی که بعد ها استخوان بندی درخت را تشکیل می دهند به صورت متعادل و قرینه در ارتفاع ۶۰ تا ۸۰ سانتی متری ساقه اصلی نهال است به طوری که اجرای عملیات زراعی به سهولت انجام پذیر بوده ، شاخه های قوی انتخاب شده در مقابل تابش اشعه خورشید ، بادهای شدید و سنگینی برف ، تحمل کافی داشته باشند .

در هرس شکل دادن نهال دو هدف اصلی مد نظر هرس کننده است:

۱- کنترل ارتفاع نهال
۲- حذف شاخه های اصلی و فرعی زاید و حفظ و نگهداری ۳ تا ۵ شاخه قوی و سالم و قرینه در ارتفاع ۶۰ تا ۸۰ سانتی متری ساقه اصلی نهال.
شاخه های اصلی که با هدف پایه و اساس شکل گیری درخت نگهداری می شوند ، باید کوتاه ، قوی ، قرینه ، متعادل و با فاصله کافی از همدیگر باشند تا نور خورشید و جریان هوا در تمام اندام ها حضور یابند .

در مورد زمان انجام اولین هرس روی نهال نظریه های متفاوتی وجود دارد:

۱ – امروزه اولین هرس روی نهال های گلدانی یکساله به منظور تک شاخه کردن درخت آینده انجام می گیرد تا برداشت با تکان دهنده ها که در آینده استفاده از ماشین های تکان دهنده برداشت در باغ های زیتون که گریزی از آن نیست میسر باشد . چه نهال در زمین اصلی کاشته شده باشد یا در گلدان ، در هرس شکل دادن اولین انشعاب شاخه ها روی ساقه اصلی از ارتفاع ۶۰ تا ۸۰ سانتی متری شکل می گیرد که ۳ تا ۵ شاخه انتخاب و نگهداری می شوند .

۲ – در مناطق خشک که نهال ها در زمین اصلی کاشته می شوند هدف اصلی تولید ریشه های سالم و کافی و سریع در خاک است زیرا این ریشه ها از عوامل ازدیاد مقاومت به خشکی خاک خواهد بود برای رسیدن به این هدف پس از کاشت نهال در زمین اصلی ۲ تا ۳ سال به شاخه ها اجازه رشد طبیعی داده می شود . پس از قوی شدن کامل ساقه اصلی که در این مدت شاخه های جانبی آن را از اشعه سوزان آفتاب حفظ کرده اند و ریشه ها به حد کافی در خاک گسترش یافته اند از ارتفاع مزبور روی شاخه اصلی ۳ تا ۵ شاخه اصلی نگهداری و بقیه قطع شوند در روی شاخه های اصلی مزبور شاخه های ثانوی رشد کرده و درخت تدریجاً فرم چتری می گیرد .

ب – هرس میوه دادن

میوه زیتون روی شاخه های سال دوم تشکیل می گردد . از خصوصیات اصلی و بارز درخت زیتون تمایل آن به بار دهی بیش از اندازه و آنچه که مواد غذایی از خاک دریافت می کنند ، می باشد .
در سال های اولیه باردهی تعداد زیادی شاخه های سال دوم بارور تشکیل می گردد . این شاخه های جوان در اثر تحمل وزن میوه خمیده می شوند از محل انحناء آنها ظاهر می گردند به تدریج که شاخه ها مسن تر می شوند و رشد زایشی ( میوه دهی ) زیاد می شود و به حدی می رسد که تعادل بین رشد زایشی و رویشی به هم می خورد ، تدریجا ً درخت نمی تواند شاخه های جدید و جوان سال اول تولید کند تا سال بعد بارآورند در نتیجه از میزان محصول درخت کاسته می شود . قبل از اینکه درخت به این مرحله برسد با حذف شاخه های زائد و غیربارده ، باید امکان استفاده شاخه های جوان باقی مانده از شیره نباتی کافی را فراهم نمود تا در سال های آینده در میزان محصول نقصانی پدید نیاید .

برای حذف مقدار شاخه های زائد که فقط با هرس ملایم انجام می گیرد بهترین راهنما رشد شاخه های سال قبل درخت است :

۱- چنانچه طول این شاخه ها بیش از ۳۰ سانتی متر باشد شاخه ها قوی هستند و قادر به تولید محصول و حفظ شاخه های جوان سال اول بوده بار کافی تولید می کنند . پس هرس باید خیلی ملایم باشد و از چند سانتی متر تجاوز نکند .

۲- چنانچه رشد شاخه های سال قبل بین ۱۵ تا ۳۰ سانتی متر باشد هرس متوسط شاخه ها نیاز است.

۳- در صورتی که رشد این شاخه کمتر از ۱۵ سانتی متر و شاخه ها ضعیف و باریک باشند هرس شدید تری احتیاج است تا با حذف شاخه های بیشتر امکان بهره گیری بیشتر از مواد غذایی برایشاخه های باقی مانده فراهم شود . پس هدف از هرس میوه دادن حفظ و نگهداری هر چه بیشتر شاخه های قوی و سالم و خوش رشد با فواصل کافی سال اول است که در سال آینده میزان محصول درخت را رقم خواهد زد و در عین حال هدف دیگر هرس میوه دادن حذف شاخه های بی فایده و مزاحم و سایه انداز چند ساله است که از سن باردهی آنها گذشته ، ضعیف و فاقد شاخه های جوان سال اول هستند.

ج- هرس جوان کردن درختان زیتون

تدریجا ً که بر سن درخت زیتون افزوده می شود و شاخه های اصلی که اسکلت درخت را تشکیل می دهند و شاخه های بارآور در روی آنها به وجود می آیند در اثر پیری قادر به تامین مواد غذایی و گردش صحیح شیره پرورده برای تولید محصول ، کافی نیستند در صورتی که ساقه اصلی درخت هنوز سالم و قوی بوده و به حیات خود ادامه می دهد .

در این حالت به سه صورت زیر درختان جوان خواهند شد:

۱- چنانچه روی هر یک از شاخه های اصلی کهنه و قدیمی شاخه های جوان به قطر ۶ تا ۱۰ سانتی متر وجود داشته باشند این شاخه های جوان تر جایگزین شاخه اصلی شده و شاخه اصلی قطع می گردد.

۲- چنانچه نابودی شاخه های اصلی به حدی است که حتی فاقد شاخه های جوان هستند هر سال مبادرت به قطع یکی از ۳ تا ۴ شاخه اصلی اسکلت بندی درخت می شود به طوری که در طول مدت هرس کامل هم می توان از سایرشاخه های کهنه که باقی مانده اند کمی محصول برداشت نمود و هم از محل قطع شاخه اول شاخه ای جوان رشد کرده و تدریجا ً محصول خواهند داد ، به طوری که بعد از ۵ سال که تمامی شاخه های اصلی حذف و قطع می شوند و درختی جوان با کم و بیش محصول ، جایگزین درخت اولی می شود.

۳- برای شروع سریعتر باردهی و جایگزین واریته های مناسب به جای واریته قبلی پس از قطع شاخه های اصلی درخت ، آن را با پیوندک های مورد نظر پیوند تاجی می زنند تا در ضمن جوان شدن درخت تعویض واریته نیز انجام پذیرفته باشد .

د – هرس تجدید حیات

چنانچه ساقه اصلی درخت در اثر پیری مفرط که غالبا ًتوخالی و سوراخ و میان تهی می شوند قادر به انجام وظایف حیاتی خود نباشند یا در اثر یخبندان شدید ساقه اصلی از بین رفته باشد هرس تجدید حیات انجام می شود . در این هرس ساقه اصلی و بی فایده قطع می شود تدریجا ً از محل برجستگی های موجود در آن قسمت از ساقه که در زیر خاک قرار دارد ریشه های فراوان و شاخه های جوان شروع به رشد و نمو می کنند که در سال سوم یک یا دو شاخه قوی را نگهداری و بقیه حذف می شوند تدریجا ً درختی جدید و جوان جایگزین درختی کهنسال سابق می شود.

احتیاطات لازم بعد از هرس تجدید حیات

۱- برای حفاظت از تاثیر سوء تابش خورشید محل قطع ساقه را با آب آهک اندود و با توده ای کاه می پوشانند . ( استفاده از چسب باغبانی در قسمت هرس شده)
۲- کلیه شاخه های جوان تازه روییده تا ۲ سال نگهداری می شوند زیرا این شاخه ها موجب جریان صحیح شیرخ نباتی شده ، آوندها وظایف خود را به طور صحیح انجام می دهند . در آغاز سال سوم یک یا دو شاخه را نگهداری و بقیه را حذف می کنند .
۳- برای تولید و رشد سریع شاخه ها باید مواظبت های زراعی به بهترین وجه انجام گیرد خصوصا ً استفاده از کود شیمیایی ارزش حیاتی دارد

آموزش مربوط به هرس درختان زیتون